کسروی

احمد کسروی؛

پژوهشگری، سرکشی و خرده نگری

صفحه اول

خسرو ناقد

ماهنامه آفتاب. سال سوم شماره بیست و هفتم، تیر ماه 1382.

‏از مـردم هُـشیار بجـو قصــه ی تاریـخ

کین سـابقه کی آمد و این خاتمه تا کی؟

مولانا

اشاره:

انتشار مجلد چهارم کتاب «پژوهشگران معاصر ایران»(1) برای من فرصتی فراهم آورد تا پس از سال ها، بار دیگر خود را با زندگی و آثار احمد کسروی مشغول دارم. این مجموعه ی ده جلد را هوشنگ اتحاد تألیف و تدوین نموده و مؤسسه انتشاراتی «فرهنگ معاصر» تاکنون پنج جلد از آن را منتشر کرده است. نویسنده در تلاشی چند ساله، با بهره گیری از منابع معتبر و با مراجعه ی مستقیم به آثار پژوهشگران معاصر ایران و گفتگو با خانواده و نزدیکان و دوستان آنان و کسب اطلاعات تازه و سودمند از این طریق و نیز با جمع آوری و تنظیم آراء صاحبنظران، کوشیده است با زبانی شیرین و بی پیرایه به معرفی شخصیت و شرح احوال و افکار و بررسی آثار اندیشمندان و پژوهشگران صد ساله ی اخیر بپردازد؛ و به راستی که در این کار موفق شده و مجموعه ای خواندنی و ماندنی در اختیار علاقه مندان قرار داده است. در این مجموعه به تفصیل به زندگی و آثار و افکار محققان و نویسندگانی چون محمد قزوینی، محمد علی فروغی، سید حسن تقی زاده، علی اکبر دهخدا، ابراهیم پور داود، محمد تقی بهار، قاسم غنی، احمد کسروی، سلیمان حییم ،علی دشتی، بدیع الزمان فروزانفر، مجتبی مینوی، صادق هدایت، غلام حسین صدیقی، ذبیح الله صفا، غلام حسین مصاحب، پرویز ناتل خانلری، محمد معین، عبدالحسین زرین کوب، محمد جعفر محجوب، احمد تفضلی و ... پرداخته شده است. افزون بر این، نویسنده در بخش یادداشت های کتاب اطلاعات و آگاهی های سودمند بسیاری نیز درباره ی شخصیت های نامدار جهان که به مناسبتی در این کتاب از ایشان نامی به میان آمده، گرد آورده است که به ارزش و گیرایی این اثر می افزاید و خواننده را، حداقل برای درک بهتر مضامين اين کتاب، از مراجعه به دانشنامه ها و دايرة المعارف ها بی نياز می کند.

باری، مطالعه ی این کتاب بهانه ای به دست من داد تا مجموعه یادداشتهایی را که درباره ی احمد کسروی گرد آورده بودم، تکمیل و تنظیم و به صورت گفتار حاضر آماده ی انتشار کنم.(2) در اینجا از فرصت استفاده می کنم و مطالعه ی مجلدات «پژوهشگران معاصر ایران» را به همه علاقه مندان، به ویژه دانش پژوهان، دانشجویان و خاصه نسل جوان میهنم، توصیه می کنم.

* * *

آشنایی اولیه من با آثار احمد کسروی با کتاب «تاریخ مشروطه ی ایران» آغاز شد. به گُمانم اغلب همنسلان من نیز، یعنی آنانی که اندکی پیش یا پس از کودتای بیست و هشت مرداد 1332 زاده شده و دلمشغولی ها و دغدغه های مشابهی داشته اند، از طریق این کتاب با کسروی و شخصیت او آشنا شده اند. ما وقتی به خود آمدیم شاهد وقوع رویدادی بودیم که بعدها «15 خرداد 42» نام گرفت. در جستجوی ریشه های پیدایش این حادثه بود که به برآمدن «نهضت ملی شدن صنعت نفت» و دوران حساس زمامداری دکتر محمد مصدق و کودتایی که سرانجام دولت او و سرنوشت چند دهه از تاریخ معاصر ایران را رقم زد رسیدیم. علت ها را که پیگیری کردیم، از راه کودتای 1299 و خلع قاجار، سر از جنبش مشروطه خواهی و تاریخ پرماجرای آن درآوردیم. به منظور درک چرایی و چگونگی پیدایش این جنبش و دریافت انگیزه پیشگامان و پیروان آن بود که به کتاب «تاریخ مشروطه ی ایران» پناه بردیم تا از زبان کسروی، که خود از آغاز گواه رویدادهای آن دوران بود، با مجاهدت های پدرانمان در راه برقراری حاکمیت مشروط به قانون آشنا شویم و به آنچه در آغاز قرن بیستم میلادی بر مملکت و ملّت ما گذشت پی بریم. بگذریم که سالها بعد، با وقوع انقلاب بهمن 57 و مشاهده ی وقایع و پیامدهای ناشی از آن، دگربار به سراغ این کتاب رفتیم تا گذشته را چراغ راه آینده گردانیم؛ و عجب نیست که در آینده ای نه چندان دور، شاید در صدمین سالگرد جنبش مشروطه ی ایران، سیر حوادث چنان شود که باز نامخته از گذشت روزگار و ناموزده ز هیچ آموزگار، ناگزیر باشیم این کتاب را بازخوانی کنیم.

به هر حال، کسی که کتاب «تاریخ مشروطه ی ایران» را با دقت بخواند، از همان صفحات اول، حضور شخصیتِ بارز نویسنده ی آن را احساس می کند. البته این امر نه به این اثر کسروی محدود می شود و نه تنها به خاطر نثر خاص و سبک تازه وی در نگارش این کتاب است، که به گفته محمد علی سپانلو، گویی با سرگذشت مشروطه ملازمت دارد؛ بلکه شیوه ی نگرش کسروی به رویدادها و روش داوری او درباره ی شخصیت های جنبش مشروطه خواهی در ایران است که حضور او را برای خواننده ی کتاب «تاریخ مشروطه ی ایران» محسوس می کند. کسروی خود بر این باور بود که یکی از هدف های تاریخ نگار باید این باشد که نیکان و بدان را بشناسد و ارج نیکان را به دیده گیرد. به اعتقاد او، تاریخ نگار باید پرده از چهره ی واقعیت به کنار زند و فریب گزافه گویی های حکمرانان و حاکمان را نخورد و از راه سنجش پیشامدها، و به نیروی داوری، رازهای نهانی را دریابد. چون مِلاک هایی هست که تاریخ نگار درباره ی اسناد گذشته به دیده می گیرد و از روی آن داوری می کند. از این رو، تاریخ نویس باید در تاریخِ بنیادِ پیشامدها درنگ کند و رشته ی پیوند آنها را پی گیرد.

شاید بی فایده نباشد که در اینجا، در مقام قیاس ، نکته نظرات یکی دیگر از تاریخ نگاران سرشناس معاصر ایران را، هم درباره ی تاریخ مشروطه ی کسروی و هم کلاً درباره ی روش تاریخ نگاری، بازگو کنم. فریدون آدمیت به نسل تاریخ نگاران پس از کسروی تعلق دارد؛ گر چه روش او در تاریخ نگاری با همنسلانش تفاوت بسیار دارد. جالب آنکه کسروی در کتاب «در راه سیاست»، آنجا که از جایگاه امیر کبیر سخن به میان می آورد، اشاره ای کوتاه نیز به کتاب «امیر کبیر و ایران» آدمیت دارد؛ ظاهراً به چاپ اول این کتاب که در سه جلد در سالهای 24- 1323 منتشر شد و می نویسد: «میرزا تقی خان ما نامش را شنیده ولی نیک نشناخته بودیم تا پارسال یکی از جوانان کتابی نوشت که او را با کارها و آرزوهایش به ما شناسانید».(3)

فریدون آدمیت با آنکه مهم ترین آثار تحقیقی کسروی را دو کتابِ «آذری یا زبان باستان آذربایجان» و «شهریاران گمنام» می داند و تبع نو و بکر علمی آنها را می ستاید، «تاریخ مشروطه ی ایران» را نیز از نظر ثبت وقایع عمومی بر روی هم سودمند می خواند که البته با توجه به اسناد داخلی و خارجی و نوشته های فراوانی که در طول این سالها از آرشیوهای خصوصی به دست آمده است، آن را نیازمند تجدید نظر می داند. آدمیت در کتاب «امیر کبیر و ایران»، در بخش «داستان باب»، از رساله ی «بهائیگری» کسروی نیز بهره می گیرد و اشاره می کند که «تا اندازه ای که ما سراغ داریم بهترین بررسی عمومی تاریخی که به زبان فارسی منتشر شده، رساله ی «بهائیگری» نگارش احمد کسروی است».(4) در پیشگفتار معروف ترین و شاید مهم ترین اثر خود، یعنی کتاب «امیر کبیر و ایران» درباره ی روش خود در تحقیق تاریخ سیاسی ایران و تحلیل شخصیت امیر کبیر می نویسد: «روش من تحلیلی و انتقادی است. در واقعه یابی نهایت تقید را دارم که هر قضیه ی تاریخی را تا اندازه ای مقدور بوده است همه جانبه عرضه بدارم؛ حقیقتی را پوشیده نداشتم، از آنکه کتمان حقیقت تاریخ عین تحریف تاریخ است. و مورخی که حقیقتی را دانسته باشد و نگوید یا ناتمام بگوید، راست گفتار نیست؛ مسئولیت او چندان کمتر از آن نیست که دروغزنی پیشه کرده باشد».(5)

با این همه شاید این سخن آندره موروا – حداقل در مورد بررسی زندگی شخصیت ها – خالی از ظرافت علمی نباشد، آنجا که می نویسد: «برای روشن و هویدا شدن شخصیت اشخاص در انظار، ناچار باید مقداری از وقایع را بررسی کرد و بعضی از حوادث را اجباراً در تاریکی گذاشت تا از خلال آنها خصوصیات وجودِ شخص مورد نظر نمایان گردد؛ ولی، البته، در این عمل نباید هیچ واقعه ای را دور از حقیقت بیان کرد».

باری، کسروی در پیشگفتار «تاریخ مشروطه ی ایران» می نویسد: «شیوه ی مردم سست اندیشه است که همیشه در چنین داستانی کسان توانگر و بنام و باشکوه را به دیده گیرند و کارهای بزرگ را بنام آنان خوانند، دیگران را که کنندگان آن کارها بوده اند از یاد برند. این شیوه در ایران رواج بسیار می دارد، و در همین داستان مشروطه نمونه های بسیاری از آن پدید آمد... در جنبش مشروطه دو دسته پا در میان داشته اند: یکی وزیران و درباریان و مردان برجسته و بنام، و دیگری بازاریان و کسان گمنام و بیشکوه. آن دسته کمتر یکی درستی نمودند و این دسته کمتر یکی نادرستی نشان دادند. هر چه هست کارها را این دسته گمنام و بیشکوه پیش بردند و تاریخ باید بنام ایشان نوشته شود».(6)

کسروی خود از نخست شاهد جنبش مشروطه خواهی ایران بود و مشروطه را برابر با «حکومت دمکراسی» می دانست. او سال ها پس از انتشار کتاب «تاریخ مشروطه ی ایران» در گفتاری بار دیگر فرصت می یابد تا درباره ی این جنبش و انگیزه خود در نگارش تاریخ مشروطه و علل ناکامی های آن سخن گوید: «در مشروطه (یا حکومت دمکراسی) شاه یا وزیر در حساب نیست. رشته در دست خود توده است. سیاست هم باید از توده باشد. ببینیم در ایران چه بوده؟ آنچه من می دانم در میان پیشگامان مشروطه خواهی کسان با فهم بسیار می بودند که از حال جهان و از همبستگی های توده ها و دولت ها، بیش و کم، آگاهی می داشتند. خودِ آن جنبش می رساند که در میان ایشان فهم و سیاستی پدید آمده در اندیشه آینده این کشور و توده می بودند. ما نیک آگاهیم که حیدر عمواغلی ها و علی مسیوها و شریف زاده ها و میرزاجهانگیرها که به آن جنبش برخاسته بودند از حال گرفتاری ایران در میان همسایگان نیرومندِ آزمند ناآگاه نمی بودند و در راه استقلال و آزادی این کشور به هر گونه جانفشانی آماده می بودند. چیزی که هست آنان در حسابشان در یکجا اشتباه می کردند. آنان از گرفتاری ها و آلودگی های توده، ناآگاه بوده می پنداشتند همان که ریشه استبداد کنده شود و قانون اساسی و دیگر قانون ها به کار افتد و دبستان ها و دانشکده ها در هر شهری برپا گردد، توده ایران به راه پیشرفت افتاده پس از چند سالی، به پای توده های فرانسه و انگلیس و آلمان خواهند رسید. آن پیشوازرویه کارانه که مردم در همه جا از مشروطه می نمودند، و آن جوش و جنب سرسری که پدید آمده بود و از هر سو آوازهای «اتحاد» و «اتفاق» و «حب وطن» و مانند اینها برمی خاست، آنان را فریفته خود می گردانید که از شادی به تکان می آمدند و به «استعدا ملت نجیب ایران» آفرین ها می خواندند. بارها در مجلس شوری و در انجمن ها این مصرع را به زبان می آوردند: «این طفل یکشبه ره سدساله می رود». می باید گفت: مردانِ نیک نهاد، سیاست بسیار خامی را دنبال می کردند».(7)

او در ادامه ی همین گفتار به داوری هایی که پس از ناکامی این جنبش بر زبان بدخواهان مشروطه افتاده بود اشاره ای می کند و از انگیزه خود در نگارش تاریخ مشروطه و ثبت واقعیت های آن می گوید: «در ایران کسانی هستند که دوست می دارند جنبش مشروطه را بی ارج نشان دهند. چنین وامی نمایند که آنرا سیاست انگلیس پدید آورده و مشروطه خواهان یکسره افزار سیاست آن دولت بوده اند و شگفت که از این کردار لذت می برند و به آسانی نمی خواهند از آن دست بردارند. می توان گفت: سرچشمه این پندار در درونهای ایشان است که نیکنامی را که خود در آن شرکت نداشته اند، نمی توانند دید، و یا خودخواهیست که از نیش زدن به دیگران و خوار نمودن کارهای آنان لذت می یابند. برخی نیز می خواهند از آن راه، خود را سیاستْ فهم و رازدان وانمایند و از گفتن این که :«همه اش سیاست انگلیس بود» گردن می کشند و به خود می بالند. بارها این سخن را شنیده ام و می توانم گفت یکی از انگیزه هایی که مرا به نوشتن تاریخ مشروطه برانگیخت این سخنان می بود.»(8)

ناصح ناطق که همشهری و شاگرد کسروی بود نیز بر این سخن تأکید دارد که جنبش مشروطه «به خلاف گفته های گروهی نادان یا مغرض، موجی بود که از ژرفای روح و اندیشه ی ایرانی سرچشمه گرفته بود و، اگر جریان طبیعی آن بر اثر حوادث بین المللی و داخلی متوقف نمی شد، یقیناً، ملت ایران سرنوشت دیگری پیدا می کرد. گفته های سخنوران مشروطه، که هم تازگی داشت و هم غالباً از دل برآمده بود، در روح کسروی تأثیر بخشید. وی از پیشوایان آزادیخواهی درس وطن دوستی آموخت. کسروی ایران دوست بود و ریشه ی بسیاری از روش ها و اندیشه های وی را در همین صفت باید جست. میهن پرستی وی از حدود اندیشه و سخن فراتر رفت و به مرحله ی فداکاری و ایثارِ نفس رسید ... درباره ی مسایل اجتماعی پیکاری هایی آغاز کرد که پایان آن معلوم نبود. وی معتقد شده بود که اصلاح وضع مردم ایران، جز با قبول اصلاحات در مسایل دینی و مبارزه با جنبه های خرافی و روش های بی بنیادِ آن، امکان پذیر نیست».

کسروی که خود از خانواده ی متوسط شهری برخاسته و در نوجوانی پدرش را از دست داده بود و ناگزیر مدتی دست از درس کشیده و به کار و امرار معاش و تأمین هزینه ی زندگی مادر و برادران و خواهرانش پرداخته بود، از محرومیت ها و محنت های مردمان رنجدیده آگاهی داشت. از این رو دلبستگی درونی و ژرفی به مردم گمنام و توده ی محروم ایران پیدا کرد. شگفتا، او که طبیعتی خشن و بی مدارا داشت و جدی و یکدنده و بی احساس می نمود و به مخالفت با شعر و شاعری شهرت داشت، در کتاب «زندگی من»، با نازک دلی و با زبانی پر احساس و شعرگونه، روز مرگ پدر را و آنچه در آن روز بر او گذشته بود، باز گو می کند و می نویسد: «من در زندگی کم تر زمانی بی اندوه بوده ام. با این حال، کم تر گریه کرده ام. اکنون سال من از پنجاه می گذرد، ولی اگر گریه هایم را بشمارم، گریه هایی که از روی اندوه خودم گریسته ام، بیش از چهار یا ینج بار نبوده. یکی از این گریه ها، بلکه سخت ترین همه ی آنها، در روز مرگ پدرم بوده. آن روز، چون من از خواب برخاستم، حال پدرم اندکی آرامش یافته و به خواب رفته بود و من چون گمان دیگری نمی بردم روانه ی مکتب گردیدم. لیکن روز به نیمه نرسیده بود که آمدند و گفتند: آقا شما را می خواهد. من با خود گفتم: باشد که می خواهند مرا پی پزشک یا درمان فرستند. ولی، چون به جلو مسجدِ نیایم (مسجد میراحمد) رسیدم، از آنجا آواز گریه و شیونی به گوشم خورد و در میان آنها آواز خواهر بزرگم را شنیدم. من دلم به تکان آمد، ولی گفتند: آمده اند به مسجد شفای آقا را می خواهند. بدین سان آرامم گردانیدند، ولی چون به در خانه مان نزدیک می شدیم، دیدم مردم در آنجا انبوه شده اند و در همان هنگام دیدم جنازه ای را بیرون آوردند. دانستم که چه رخ داده ولی ندانستم که به چه حالی افتادم. همین اندازه به یاد می دارم که اندک برفی از آسمان می بارید و بادی نیز می وزید. جنازه را می بردند و من چنان می گریستم که از خود به در می بودم. پیرامونیان خود را نمی شناختم. یک تن میرحاجی نام، که اکنون در تبریز است، بازوی مرا گرفته از افتادنم بازمی داشت و پیاپی دلداری می داد. نمی دانم آن روز چگونه گذشت. شب در مسجد بزرگ حکماوار «شام غریبان» گرفتند. مسجد پر شد و جای پا گذاردن نمی بود. حاجی ملا احمد نامی، که روضه خوان بزرگ آن کوی می بود، به منبر رفت و چنین آغاز سخن کرد: منتظرید من برای شما از مصیبت کربلا بگویم؟ امشب اینجا کربلا است. من، وقتی که به مسجد وارد شدم و آواز گریه ی پسر این مرحوم به گوشم رسید، چنان از خود به در شده ام که حال روضه خواندن ندارم. همه آواز به هم انداخته گریه خواهیم کرد. این را گفت و بی اختیار به گریه پرداخت و از سراسر مسجد شیون بلند گردید و پیدا است که در این میان چه حالی بوده. آن شب نیز گذشت».

او که به هنگام مرگ پدر سیزده سال داشت، می بایست از درس دست بکشد و به کار و تأمین هزینه ی خانواده بپردازد. ولی چند سال بعد، خویشان و آشنایان او را به مکتب و آموزش دینی فرستادند و بیست ساله بود که در اثر پافشاری خانواده ملا شد. اما نه ظاهرش به ملایان سنتی می آمد و نه شیوه ی رفتارش به آنان می رفت. خود در این باره می نویسد: «عمامه ی سترگ شُل و ول بر سر نمی گذاردم. کفش زرد یا سبز به پا نمی کردم. شلوار سفید نمی پوشیدم. ریش فرو نمی هلیدم... با دستور پزشک عینک به چشم می زدم و این عینک زدن دلیل دیگری به فرنگی مآبی من شمرده می شد... بارها در مسجد و در جاهای دیگر به دروغ گویی های روضه خوانان ایراد می گرفتم... خود نیز بالای منبر در پایان موعظه، روضه نخوانده مردم را نمی گریانیدم».

ناصح ناطق درباره ی معمم شدن کسروی می گوید: «خاندان کسروی، مانند بسیاری از دودمان های مردم محروم تبریز، آرزو داشت که فرزندِ خاندان درس ملایی بخواند و فقیهی شناخته و یا خطیبی نامدار بشود. در آن روزگار، فرا گرفتن دانش های دینی در مدارس قدیم و تحصیلات مربوط به فن فقاهت وسیله ای بود برای افراد لایه های پایین اجتماع تا باورهای طبقاتی آنها را، که افرار بی چیز را از زورمندان و توانگران جدا می کرد، در هم ریزد... کسروی تا آخر عمر از تأثیر درس ها و طرز تعلیم دروس مدارس قدیم بر کنار نمانده بود، یعنی، مانند برخی از کسانی که در آن گونه مؤسسات درس خوانده بودند، پرکار و موشکاف و جدی و دقیق و، با پیروی از طبیعت خشن و بی مدارایش، قاطع و متعصب و یکدنده بود».

در سال های میان کودتای 1299 و خلع قاجار، سعید نفیسی و تنی چند از ادبای آن دوران، با کسروی که تازه به تهران آمده بود، نشست و برخاست داشتند. او درباره ی این ایام و چگونگی آشنایی اش با کسروی می نویسد: «کسروی در آن زمان عمامه ای سیاه به سر داشت، لباده و قبای بلند می پوشید و عبای سیاهی بر روی آن می افکند. عمامه ی کوچک و فشرده ی او بهترین نماینده ی طلاب تبریزی بود. چهره ی لاغر و استخوان های برجسته سیمایی رنج کشیده و عصبانی و در ضمن مستبد به رای و مُصر در عقیده را نشان می داد. هنوز عینک می زد. فارسی را با لهجه ی مخصوص آذربایجان ولی بسیار شمرده حرف می زد. در نخستین مکالمه ای که با او کردم، بر من ثابت شد که مرد بسیار بی باکی است و حتی عقاید خاص خود را با بی پروایی خاص ادا می کند. از اینکه بر خلاف عرف و به خلاف عقیده ی دیگران چیزی بگوید باک نداشت. این اصطلاح معروف درباره ی وی بسیار بجا بود که «سرش بوی قُرمه سبزی می دهد» ... در زندگی خصوصی نیز به همین اندازه تند می رفت. پس از سال ها دوستی نزدیک و معاشرتِ منظم، که تقریباً هفته ای یک روز به دیدن من می آمد و در جمع ما می نشست، روزی کتابی از من به عاریت خواست. بارها از هیچ چیز درباره اش دریغ نکرده بودم و خود بهتر از همه می دانست. آن روز آن کتاب را حاضر نداشتم ... دو سه هفته گذشت و دیگر کسروی به اجتماع ما نیامد ... گله کردم که چرا دیگر به خانه ی ما نمی آید؟ با کمال خشونت گفت: من تنها برای کتاب هایتان به خانه تان می آمدم، حالا دیگر بیایم چه کنم؟

روزی بر سر املای کلمه ای با یکی از مشتریان مهم خود اختلاف پیدا کرده با او به هم زده و نه تنها او را در دادگستری خراب کرده، بلکه از حیث حق الوکاله نیز ضرر هنگفتی به خود زده است ... در فارسی نویسی کار را به جایی رساند که به زبانی می نوشت که کسی نمی فهمید و بعدها مجبور شدند برای زبانِ فارسی او فرهنگ مخصوصی ترتیب بدهند».

البته حساسیت و تا حدی تعصب کسروی نسبت به مباحث مربوط به زبان شناسی بر کسی پوشیده نیست. دلبستگی وی به فراگیری زبان های گوناگون چون پهلوی و فرس قدیم و عربی و ارمنی کهن و نو و انگلیسی و فرانسه و اسپرانتو، زمینه ساز پژوهش های پرمایه ای شد که مورد توجه و تمجید صاحبنظران سرشناس ایران و جهان قرار گرفت. تحقیقات او در گستره زبان شناسی کاملاً ابتکاری و منحصر است و از دقت و هوشیاری او حکایت می کند. شاید یکی از جالب ترین نمونه ها در این زمینه، بحثی بود که او با محمد قزوینی، یکی از فضلای نامدار آن دوران، درباره ی درستی املای «طهران» یا «تهران» انجام داد. نتیجه ی این بحث در آن زمان هر چه بود، امروز می بینیم که رأی کسروی در مورد املای تهران به کرسی نشست. چرا که او در آن زمان یکی از معدود پژوهشگران نوگرایی بود که به قانون تحول زبان و تغییر تلفظ واژها اعتقاد داشت.

یکی از کارهای تحقیقی مهم و باارزش کسروی که سبب شهرت وی نه تنها در ایران، بلکه در مجامع علمی جهان گشت، رساله ی ینجاه و شش صفحه ای « آذری یا زبان باستان آذربایجان» است که در زمان حیات او به زبان انگلیسی نیز ترجمه شد و زمینه ی پذیرش او را در «انجمن پادشاهی آسیایی لندن» و «فرهنگستان آمریکا» فراهم آورد. کسروی درباره انگیزه ی پرداختن به این کتاب می گوید: «سال ها در میان نویسندگان ایران و عثمانی کشاکش ها درباره ی نژاد آذربایجان رفتی؛ زیرا عثمانیان آذربایجان را ترک شمارده ترکی بودن زبان آنجا را دلیل آوردندی. از این سو، نویسندگان ایرانی به خشم آمده تندی ها کردندی و سخنانِ بی سر و بن نوشتندی ... من، برای آنکه آن کشاکش را به پایان رسانم، در آن باره به جستجوهایی پرداختم و زبان باستان آذربایجان را پیدا کرده با نمونه هایش نشان دادم ... شرقشناسان، که آذری را ترکی دانسته اند، از اینجا به لغزش افتاده اند که زبان امروزی آذربایجان ترکی است، و جز این هیچ دلیل دیگری نبوده و نیست (اگر بوده و هست نشان دهند) اما من به حال امروزی آذربایجان نگاهی نکرده از تاریخ و دانش به جستجو پرداخته این را روشن گردانیدم که زبان باستان آذربایجان، که در کتاب ها آذری نامیده شده، شاخه ای از فارسی بوده و در این باره دلیل های فارسی به دست آورده، نمونه هایی نیز از همان زبان، با شعر و نثر، به دست آورده در این کتابچه یاد کرده ام. از روی همین دلیل ها بوده که دانشمندان اروپایی نوشته های مرا بی چون و چرا دانسته و همگی پذیرفته اند».

انتقادات گزنده و تند کسروی به شاعران نامداری چون حافظ و سعدی و خیام و حملات شدید او به شعر و شاعری که همزمان با انتشار «ماهنامه ی پیمان» آعاز و تا پایان حیات او ادامه داشت، تا به امروز زبانزد خاص و عام است. اما آنچه کمتر شناخته شده است، شیفتگی او به اشعار عامیانه و محلی بود؛ تا جایی که مجموعه ای از ادبیات عامیانه و محلی نقاط مختلف ایران را گردآوری کرد و برای انتشار در مجله «ایرانشهر» در اختیار حسین کاظم زاده ایرانشهر گذاشت. او احساسات خود را نسبت به این نوع ادبیات که آنها را «اندوخته های گرانبها» می خواند و بی اعتنایی به آنها را خسارت بزرگی به ادبیات ایران می دانست، چنین بیان می کند: «من در تمام عمر خود یاد ندارم که از استماع غزل شاعر معروفی متأثر گردیده و از حال طبیعی خارج شده باشم. لیکن خوب یاد دارم که اشعار ترکی، که در ویرانی ارومیه و دربدری مردم بدبخت آنجا گفته و گداهای تبریز آنها را دم خانه ها می خوانند، مرا چندبار مجبور به گریستن و اشک ریختن کرده است. باز خوب یاد دارم، روزی که در ساری در مجلسی بودیم، پسری که در باغ مجاور علف می چید، با صدای بلند، اشعار عاشقانه ای را به زبان مازندرانی می خواند. مضامین آن اشعار مرا چنان به هیجان آورد که خودداری نتوانسته و ناچار از مجلس بیرون شدم و دیوانه وار در باغچه گردش می کردم».

اما تعصب و تند خویی کسروی و ایراد و انتقادهای تند و بی رویه او به عقاید و اعتقادات دیگران و نیز ضدیت و خصومت او با شعر و ادبیات، کار این جستجوگر خستگی ناپذیر و پژوهشگر به همتا را به افراطی گری و گمراهی کشاند و سرانجام در راه پیکار با آنچه او زشت و ناپاک و ضد اخلاق می خواند، تا آنجا پیش رفت که به زشت ترین و ناپاک ترین و ضد اخلاق ترین رفتاری سوق داده شد که از انسانی فرهیخته می تواند سر زند. او و پیروانش همه سال، روز اول دی ماه، جشن کتاب سوزان بر پا کردند و کتاب هایی که به تصور آنان زیانمند و ناسودمند و مایه بدآموزی بود در آتش سوزاندند. این لکه ی ننگ را با هیچ توجیهی نمی توان از زندگی او پاک کرد. در روزنامه ی پرچم نوشت: «آری، ما کتاب می سوزانیم. ولی کدام کتاب؟ آن کتابی که یک شاعرک بی ارجی با خدا بی فرهنگی می کند. آن کتابی که یک جوان بدنامی به آفرینش خرده می گیرد. آن کتابی که یک شاعرک یاوه گوی مفت خواری دستگاه به این بزرگی و آراستگی را نمی پسندد. آن کتابی که یک مرد ناپاکی به دیگران درس ناپاکی می دهد...».

آری، کسروی هوادار اصلاحات اجتماعی و دفع خرافات بود. افزون بر این، در خدا شناسی و مردم دوستی و میهن خواهی و عدالت گستری او به هیچ وجه نمی توان و نباید تردید کرد. اما دریغ که در برابر دگراندیشان شکیبایی و مدارا و بردباری نمی توانست و به رغم رقتِ دل، چنان در بند طبیعت تند و تنش زای خود گرفتار بود که نه تنها با شیوه ی بیان و نحوه ی برخوردش، به شمار دشمنان خود می افزود، که دوستان و نزدیکانش را نیز می آزرد و از خود می راند. بازی سرنوشت بین که کسروی سرانجام خود قربانی گونه ای از تعصب مذهبی و استبداد رأی شد.

سعید نفیسی در سال 1334 خورشیدی، ده سال پس از قتل دلخراش کسروی، سرانجامِ دردناک او را با سخنانی سنجیده که سزاوار شخصیت کسروی است بازگو می کند. این سخنان شاید به مذاق شهید پرستان و آنانی که قهرمانان مرده را بیش از فرهیختگان زنده می ستایند، خوش نیاید. ولی حقیقتی در آن نهفته است که تا امروز اعتبار دارد. او که کسروی را از نزدیک می شناخت و با او مراودت و معاشرت داشت و با خلق و خوی او آشنا بود، می نویسد: «از دانشکده ی ادبیات بیرون می آمدم که خبر کشته شدن وی را در دادگستری به من دادند. جهان پیش چشمم تیره شد. واقعه ای ناگوارتر از این به یاد ندارم. مردی را در جایی که همه، حتی جانی و آدم کش باید در آن امان داشته باشند در پای میز بازپرس با جوانی که همراه وی آمده بود کشته بودند. زشت تر از این کاری در جهان ممکن نبود. آن هم چه مردی، مرد دانشمندی به تمام معنی این کلمه! اگر خطایی می کرد و نادرستی گفته بود، پاسخ او کشتن نبود. کاری را که با او کردند، زشت تر از کاری بود که با سقراط و حسین بن حلاج و دیگران، که در راه عقیده شان کشته شدند، کردند؛ زیرا در آن زمان ها دیگر به قانون و دادگستری، آن همه که امروز می نازند، نمی نازیدند.

این مرد، اگر خود را بدین سرکشی ها آلوده نکرده بود، حتماً یکی از بزرگترین دانشمندان کشور ما می شد. قطعاً، تا امروز زنده مانده بود و عوام او را از پای درنیاورده و جرئت نکرده بودند درخت تناور دانش او را به بادی ریشه کن کنند. از همه گذشته، آن همه وقتی که صرف کارهایی در حاشیه ی علم کرد، اگر در همان راهی که در روز نخست با آن همه اندوخته ی فراوان در آن گام برداشته بود صرف کرده بود، امروز، بسیاری از مسائل علمی به نام او در جهان مانده بود و کوهی در برابر جهانیان گذاشته بود که هیچ بادی آن را نمی لرزاند.

اینک آن مرد نیست. اما کارهای او در میان ما هست. در برابر لغزش هایی که داشته است، آثار جاودانی از او مانده. لغزش ها و خطاهای او را به کارهای سودمندش می بخشیم. او را بزرگ می دانیم. از خرده نگری های او چشم می پوشیم و، اگر گاهی زیاده روی و سرکشی و افراط وی ما را متعجب کرده است، در برابر دانش و بینش و پشتکار و جهدی که در راه علم داشته است، سر فرو می آوریم».

پانوشته‏ها:

-------------------------------------------------

1- ‏ پژوهشگران معاصر ایران. هوشنگ اتحاد. جلد چهارم، فرهنگ معاصر، تهران 1380.

2- نقل قول های این گفتار - به استثنای مواردی که مأخذ آنها در پانوشته ها مشخص شده است- تماماً از جلد چهارم کتاب «پژوهشگران معاصر ایران» که به زندگی و آثار احمد کسروی و سعید نفیسی اختصاص دارد، برگرفته شده است.

3- در راه سیاست. احمد کسروی. چاپ سوم، تهران مردادماه 1340. ص 9.

4- امیر کبیر و ایران. فریدون آدمیت. چاپ چهارم، تهران 1354. ص 442.

5- همانجا. صص 6.

6- تاریخ مشروطه ایران. احمد کسروی. چاپ یازدهم، تهران 1354. ص 4.

7- در راه سیاست. احمد کسروی. چاپ سوم، تهران مردادماه 1340. ص 10 تا 12.

8- همانجا. صص 12.